Welke verhalen vertellen de plafonds van het Binnenhof?
Vandaag de dag valt er aan plafonds in gebouwen niet veel te zien. Dat was vroeger anders. Samen met de gerenommeerde adviseur en monumentenspecialist Krijn van den Ende bekijken we de verschillende, vermaarde plafonds van het Binnenhof.
Nadat we bij de ingang zijn voorzien van een toegangspas, helm en veiligheidsschoenen, lopen we de bouwplaats van het Binnenhof op. Op diverse plekken wordt gewerkt en klinkt het lawaai van machines. Krijn van den Ende is zichtbaar gewend aan deze situatie en oogt thuis in dit grootse complex. Vandaag krijgen we een rondleiding langs de plafonds. "Met een plafond wilden architecten iets uitdrukken, een verhaal vertellen, imponeren ook. Door omhoog te kijken volg je als het ware de geschiedenis van het Binnenhof en Nederland", aldus Krijn van den Ende. En zo begint onze rondgang, met de blik steeds naar boven gericht.
Van zoldering tot wolkenplafonds
De ontwikkeling van plafonds in Nederland is sterk beïnvloed door de geschiedenis van esthetische trends, evolutie van bouwtechnieken en brandveiligheid. In de dertiende en veertiende eeuw waren veel huizen in Nederlandse steden van hout, wat het brandgevaar vergrootte. De grote stadsbrand van Deventer in 1334 leidde tot strengere voorschriften om de brandveiligheid te verbeteren. Zo werden stenen rookkanalen langs de wand gemaakt, in plaats van open vuren midden in een ruimte. Dit maakte het weer mogelijk om een verdieping te plaatsen, waardoor er een ‘zoldering’ ontstond.
Vanaf de zestiende eeuw werden deze houten zolderingen steeds vaker afgewerkt met beschilderingen; variërend van eenvoudige kleuren tot gedetailleerde ornamenten in renaissancestijl. In de zeventiende eeuw werden ook barokke stijlen toegepast, met rijke schilderingen en gedecoreerde plafonds in paleizen en stadshuizen. De invloed van architecten zoals Pieter Post en Daniël Marot was groot. Vooral in de decoratie van interieurs, die evolueerden van houten naar stucwerkplafonds, zeker ook onder invloed van diverse grote branden in de zeventiende eeuw.
In het Binnenhof is de ontwikkeling van zolderingen en plafonds goed zichtbaar, van de middeleeuwse houten constructies tot de barokke en rococo-interieurs. Monumentale stucplafonds uit de achttiende eeuw en restauraties rond 1900 gaven het complex zijn huidige uiterlijk. Met interieurs die variëren van klassieke stijlen tot modernistische invloeden in de twintigste eeuw, tot aan de 'wolkenplafonds’ uit de jaren tachtig van de vorige eeuw.
Noenzaal: liefde, getrouwheid, vrede en eendracht
We starten in de Noenzaal, het restaurant van de Eerste Kamer. In het midden van de zaal staan vier zuilen, waar de plenaire zaal van de Eerste Kamer op rust. Deze zuilen dragen de namen van de vier deugden, waaraan het bestuur van het land diende te voldoen: liefde, getrouwheid, vrede en eendracht. Het plafond is verdeeld in negen vlakken met ieder een eigen voorstelling. Krijn van den Ende wijst naar boven: "Kijk, deze plafondschildering laat een bundel pijlen zien die in het midden met linten zijn vastgebonden. De 18 pijlen staan voor de Hollandse en West-Friese steden. Het idee erachter is simpel: eentje kan je makkelijk breken, maar een hele bundel pijlen is niet kapot te krijgen. Eendracht maakt macht."
Plenaire Zaal: nog imposanter dan gedacht
We lopen door naar de plenaire zaal van de Eerste Kamer. Als je er binnenstapt is de zaal nóg imposanter dan gedacht. Er is hier volop werk in uitvoering; de vloer ligt op plaatsen open en de schilderijen en wandkleden zijn tijdelijk ergens anders ondergebracht. Maar als we naar boven kijken, dan overweldigt het boogvormige, rijk beschilderde plafond met negen ‘openingen’ erin.
“Je kijkt als het ware door het plafond van buiten naar binnen”. Krijn licht verder toe: “Het idee was: Nederland is een wereldmacht en de hele wereld kijkt met ons mee. In de middelste opening probeert een kind zelfs door het plafond de zaal in te stappen. Een grappig, bijzonder detail.”
Oud Stadhouderlijk Kwartier: 'hemelse' afbeeldingen
We komen aan bij de achttiende-eeuwse Stadhouderstrap in de Eerste Kamer, ook wel bekend als de ‘Pieter de Swart-trap’. Er mag nu maar één persoon tegelijk over deze trap lopen omdat deze in slechte staat is en verstevigd moet worden. Krijn gaat als eerste naar boven en geeft een seintje wanneer we kunnen volgen.
Eenmaal boven aangekomen zien we een prachtig stucplafond met vele ‘hemelse’ afbeeldingen en versierselen. Krijn, vol bewondering: “Dit plafond is van ongelooflijk hoge kwaliteit en getuigt van enorm vakmanschap door de toenmalige, Italiaanse stukadoors. Zo verfijnd. Dat geldt trouwens ook voor de restaurateur die dit plafond eerder in nieuwstaat heeft teruggebracht. Echt heel knap!”
Stompskamer: gestuukte cassetten
De bibliotheekkamer van de Eerste Kamer stamt uit einde negentiende eeuw. Van eerdere plafonds zijn geen foto’s bewaard gebleven, maar zoals vermeld bij herstelwerkzaamheden in 1885 moet het plafond op een houten parketvloer hebben geleken. Dit verandert volledig wanneer architect Stomps in 1953 de bibliotheek onder handen neemt. Het oude plafond verdwijnt achter een imposant gewelf met gestuukte ‘cassetten’.
Op de gebogen, korte wanden zien we stucreliëfs, ontworpen door beeldhouwer Philip ten Klooster. De voorstellingen van een zeilend schip en de ridder op een galopperend paard symboliseren de geest van de naoorlogse wederopbouw. In de zeventiger jaren verdween al dit fraais achter een verlaagd plafond met tl-verlichting, maar dit is inmiddels weer ongedaan gemaakt.
Commissiekamer: geschilderde houtimitaties
In de loop van de tijd verliezen ruimtes in het Binnenhof logischerwijs hun oorspronkelijke uitstraling. Verbouwingen, een nieuwe bestemming, modeverschijnselen... het zorgt allemaal voor verandering. Dit geldt niet voor deze Commissiekamer. Deze bevat nog alle originele, beeldbepalende elementen die in 1879 zijn bedacht. Wanneer dit vertrek in 2015 wordt gerenoveerd, komt zelfs het oorspronkelijke plafond tevoorschijn, dat sinds de jaren zestig van de vorige eeuw werd verborgen achter een verlaagd plafond.
In eerste instantie lijkt het ‘herontdekte’ plafond afgewerkt in een crèmekleur. Maar onder de gebladderde verflaag schemert een andere, bruine kleur. Het blijkt een houtimitatie te zijn. De oorspronkelijk plafondafwerking lijkt op een parketvloer met ingewikkelde patronen. "Dit soort geschilderde houtimitaties is erg zeldzaam", zegt Krijn. "Door stukken van dit oorspronkelijke plafond restauratief te herstellen, laten we de geschiedenis en het vakmanschap zien."
De wolken van Pi
We bevinden ons in de commissievergaderzalen van de Tweede Kamer. In de zeventiende eeuw werden plafonds vaak beschilderd met wolken, maar hier hangen ze letterlijk in de ruimte. Architect en bedenker Pi de Bruijn zegt hierover: “Over het algemeen zijn moderne plafonds weinig inspirerend. Het idee was om de vormgeving bijzonder, meer beeldend te maken, alleen al omdat deze zalen vaak op televisie te zien zijn. Wat betreft de symboliek: in Nederland is het niet altijd stralend weer en het politieke klimaat vaak halfbewolkt.”
De wolken zijn opgehangen aan draadjes, wat zorgt voor een open, luchtige sfeer. Aan de bovenzijde zijn de wolken voorzien van absorberend materiaal, waardoor de zalen over een prettige akoestiek beschikken. De verlichting in de wolken reflecteert op het kleurrijke tapijt, waardoor de ruimte een feeërieke sfeer krijgt. Veertig jaar na dato is iedereen nog altijd enthousiast over dit bijzondere ontwerp.
We leveren de helmen, schoenen, veiligheidsvesten en pasjes in en komen via het beveiligingshek weer in de ‘normale’ buitenwereld. Het was bijzonder om voor een paar uur ondergedompeld te worden in de fascinerende geschiedenis van het Binnenhof. We bedanken Krijn en nemen afscheid van een bevlogen man, voor wie deze bijzondere plek geen werk is, maar een tweede huis. Of beter gezegd, een heuse passie.
Publicatiedatum: 4 februari 2025
Tekst: Hans Adelaars / Sabel Communicatie
Plafonds in Ondertussen aan de Hofvijver
Ook Splinter Chabot richtte in zijn programma Ondertussen aan de Hofvijver de blik al eens omhoog. Het plafond in het trappenhuis van gebouw J van de Tweede Kamer schitterde in aflevering 3 van seizoen 2. Het plafond van de koepel van gebouw H van de Tweede Kamer was te zien in aflevering 1 van seizoen 3.